چکیده
فرهنگ هویت، اصالت و روح جامعه است که به گونه هاى مختلف تقسیم پذیر است. در این میان فرهنگ سیاسى (political culture ) جایگاه ویژه اى دارد و نقش آن در افکار، احساسات، گرایشها، علایق و رفتار ملتها بسیار برجسته است. بر این پایه، مقاله حاضر ، موضوع را از دیدگاه رهبر فرزانه انقلاب اسلامى پى مى گیرد تا روشن شود از بین فرهنگهاى سیاسى مشارکتى ( participant )، اطاعتى ( subject ) و محدود ( parochial ) کدام یک مورد توجه ایشان است.
رویکرد مقاله توصیفى ـ تحلیلى است.

مقدمه

تأثیر بنیادین فرهنگ بر جامعه انکارناپذیر است. فرهنگ هویت، اصالت و روح یک جامعه است. بسیارى از موفقیت ها و یا شکست ها در فرهنگ ریشه دارد. تعالى و انحطاط تمدن یک جامعه را باید در فرهنگ آن جست و جو کرد. ظهور و سقوط دولت ها و ملت ها ریشه در فرهنگ آنها دارد. تأثیر فرهنگ بر جامعه نامحسوس، عمیق و درازمدت است. اگر بنا باشد براى بنیادهاى سیاسى، اجتماعى، اقتصادى و نظامىِ جامعه زیربنایى قائل شویم، همانا این زیربنا فرهنگ است. اگر قرار باشد مسائل و مشکلات جامعه را اولویت بندى کنیم، «فرهنگ» اولویت اول را داراست. به تعبیر حضرت آیت الله العظمى خامنه اى:
از هر طرف که حرکت مى کنیم، مى بینیم که به فرهنگ مى رسیم و راهها واقعاً به فرهنگ ختم مى شود.
ایشان در بیان ارزشمند دیگرى نقش و اهمیت فرهنگ را چنین یادآور مى شوند:
فرهنگ مایه اصلى هویت ملتهاست. فرهنگِ یک ملت است که مى تواند آن ملت را پیشرفته، عزیز، توانا، عالم، فنّاور، نوآور و داراى آبروى جهانى کند.
از سویى دیگر راز سقوط تمدن ها و زوال آنها را نیز در ضعف فرهنگ معرفى مى نماید.
از نظر معظم له، مسئله فرهنگ بسیار مهم است، چون ضایعات فرهنگى زود فهمیده نمى شود، مثل تورم اقتصادى نیست که بشود هر روز اندازه گرفت، مثل عقب ماندگى هاى اقتصادى یا سازندگى نیست که پس از چهار، پنج سال جنبه منفى و مثبت آن قابل اندازه گیرى باشد. مسائل فرهنگى در بلندمدت اثر مى کند، دیر فهمیده مى شود و به همین نسبت صعب العلاج است.
رهبر عظیم الشأن انقلاب اسلامى، همچنین درباره نقش فرهنگ در مواجهه با دشمن اعلام مى دارند که اگر ما در زمینه مسائل فرهنگى خودمان را کاملاً اسلامى و انقلابى کنیم، در برخورد نظامى، سیاسى و اقتصادى با دشمن، شکست نخورده و نخواهیم خورد.
در اهمیت، جایگاه و نقش فرهنگ به همین اندازه بسنده کنیم که از نظر رهبر معظم انقلاب اسلامى، استقلال یک ملت جز با استقلال فرهنگى تأمین نمى شود، و اینکه:
فرهنگ در حقیقت همه چیز یک جامعه است، هیچ بنیاد اجتماعى و اقتصادى بدون اتکاء به یک فرهنگ شکل نمى گیرد.
روشن است که فرهنگ به گونه هاى مختلف تقسیم مى شود، سیاسى، اجتماعى، نظامى، اقتصادى، امّا در این میان فرهنگ سیاسى (Political Culture) از اهمیت والاترى برخوردار است.
معمولاً هر ملتى فرهنگ سیاسى خاص خود را داراست. فرهنگ سیاسى در ابعاد مختلف دانشى، مهارتى و نگرشى یک جامعه را متأثر مى سازد، باورها، اعتقادات و حتى دانش هاى خاصى را در جامعه و افراد ترویج مى کند، نوع تعاملات و مهارت هاى سیاسى شهروندان یک جامعه اعم از دولتمردان و سایر افراد را در امور سیاسى ـ اجتماعى شکل مى دهد، احساسات، علائق، گرایش ها، عاطفه ها و رفتارهاى مشخص و معینى را باعث مى شود. فرهنگ سیاسى در واقع چترى است که رویکردها، اهداف، نگرش ها، علائق و رفتارها را در جامعه زیر حمایت و پوشش خود دارد. بنابراین فرهنگ سیاسى یک جامعه بسیار مهم است و در بین انواع فرهنگ ها از همه مهم تر، به تعبیر رهبر معظم انقلاب اسلامى:
مسئله، مسئله فرهنگ است... ؛ در درجه اول هم فرهنگ سیاسى، فرهنگ سیاسى!
شایان ذکر است که اهمیت فرهنگ و فرهنگ سیاسى تنها به گذشته تاریخ برنمى گردد و نقش والاى آن به زمان حال نیز منحصر نمى شود، بلکه باید گفت، تحول آفرینى آن در آینده بیشتر است. به تعبیر ارزشمند شهید مرتضى مطهرى:
انسانِ آینده، حیوان فرهنگى است نه حیوان اقتصادى.
با وجود اهمیت، نقش و جایگاهِ فرهنگ و بویژه فرهنگ سیاسى در گذشته، حال و آینده، تهاجم فرهنگى دشمن، مى کوشد فرهنگ سیاسى جامعه ما را به انزوا بکشاند و گاه چنین تصور مى رود که ما فرهنگ سیاسى مستقلى نداریم؛ ضعف تلاش در زمینه خنثى سازى این تلاش دشمن نیز مشهود است. خلأ موجود ما را بر آن مى دارد تا درباره شناسایى و تبیین ابعاد فرهنگ سیاسى اسلام تلاش بیشترى کنیم. بر این اساس این مقاله، فرهنگ سیاسى را از منظر رهبر معظم انقلاب اسلامى حضرت آیت الله خامنه اى مورد توجه قرار داده است. پس از تعریف مفاهیم، با اشاره به رابطه دین و سیاست به عنوان بنیاد فرهنگ سیاسى اسلامى و ایرانى، بسترها، انواع و ابعاد فرهنگ سیاسى در ایران از نظر معظم له بیان مى شود. نقش انقلاب اسلامى ایران در فرهنگ سیاسى در سطح ملى، جهان اسلام و بین الملل از مباحث پایانى مقاله است.

مفهوم شناسى

1 ـ فرهنگ ( Culture )

واژه فرهنگ مفاهیم فراوانى را در درون خود جاى داده است، لذا تعاریف گوناگونى نیز از آن شده است. معانى متفاوت فرهنگ حاکى از پیچیدگى و سیالیّت آن است. فرهنگ هم به مفهوم دانش، علم، معرفت، تعلیم و تربیت آثار علمى و ادبى یک قوم یا ملت است و هم آن را مجموعه آداب و رسوم، عقاید، افکار، ارزش ها و هنجارهاى یک ملت تعریف کرده اند، همان گونه که آن را مجموعه عناصر ذهنى و عینى جارى در سازمان هاى اجتماعى و قابل انتقال از نسلى به نسل دیگر نیز دانسته اند.
بعضى از متفکران فرهنگ را تارهاى معنایى مى دانند که انسان ها آن را بافته و در آن معلق اند. از این نگاه فرهنگ رمز یا نظامى از معانى تلقى مى شود که از طریق آنها انسان ها به ارتباط باهم پرداخته، شناخت و طرز فکر خود را درباره زندگى تداوم و توسعه مى بخشند.
رهبر معظم انقلاب، از فرهنگ در موارد متعددى سخن به میان آورده است و ضمن شکافتن ابعاد آن، تعریف دقیقى ارائه مى دهد:
فرهنگ هر جامعه اى یا هر ملتى یا هر انقلابى... به مجموعه دستاوردهاى ذهنى در آن جامعه [گفته مى شود] که شامل دانش، اخلاق، سنن، آداب و چیزهایى که از اینها سرچشمه مى گیرد [باشد]. به طور کلى ذهنیّت حاکم بر یک جامعه به معناى وسیعش، فرهنگ آن جامعه را تشکیل مى دهد، اعم از اینکه این ذهنیت از درون خود آن جامعه جوشیده باشد و فراورده تجربیات و اندیشه هاى خود آن جامعه باشد یا اینکه از خارج از آن جامعه در آن راه یافته باشد، لکن رنگ آن جامعه را به خود گرفته باشد، خودمانى شده باشد، در او هضم شده باشد.
معظم له در یک تعریف کاربردى نیز فرهنگ را شامل زبان، ادبیات، هنر، عقاید، آداب، سنت ها و خلقیات یک جامعه معرفى مى کند.

2. فرهنگ سیاسى ( Political Culture )

اگر به مجموعه فراورده هاى عمیق ذهنى فرهنگ گفته مى شود، فرهنگ سیاسى باورها، اندیشه و عقاید مربوط به سیاست، قدرت و رهبرى جامعه است. براى درک این مفهوم لازم است به معناى افکار عمومى (Public Opinion) نیز توجه داشته باشیم. فرهنگ سیاسى و افکار عمومى هر دو با تمایلات سیاسى در جامعه ارتباط دارند، هر دو بر رفتارها و عکس العمل شهروندان تأثیر مى گذارند، امّا تفاوت آنها در سطح و عمق است. افکار عمومى با گرایش ها، تمایلات و رفتارهاى سیاسى روز مرتبط است، و از ثبات برخوردار نیست، ممکن است موجى برخیزد و شهروندان نسبت به عملکرد یک قوه حکومتى موقتاً بدبین شوند و موجى دیگر آن را به خوش بینى تبدیل کند. محبوبیت رئیس جمهور امروز در نزد افکار عمومى مثبت باشد و فردا تغییر کند. بنابر این افکار عمومى جامعه مرتب در حال تغییر و دگرگونى است. امّا فرهنگ سیاسى تقریباً از ثبات نسبى برخوردار است. تغییر در فرهنگ سیاسى زمان بر و کند است، مثلاً بدبینى به حکومت و یا برخورد استبدادى در رفتار افراد، از ویژگى هاى فرهنگ سیاسى است که ممکن است حتى با وجود تغییر حکومت استبدادى در عمق اذهان افراد وجود داشته باشد و چنانچه افکار عمومى درباره یک موضوع سیاسى به مدت زیادى دوام پیدا کند و از سطح ذهنیت افراد به عمق آن برود، تبدیل به فرهنگ سیاسى مى شود.
فرهنگ سیاسى در واقع توزیع خاصى از ایستارها، ارزش ها، احساسات، اطلاعات و مهارت هاى سیاسى است که هم بر رفتار شهروندان و هم رهبران و حاکمان تأثیر مى گذارد.
فرهنگ سیاسى، ارزش هاى سیاسى یک جامعه را تعیین مى کند، مبانى مشروعیت نظام سیاسى را روشن مى کند، در سطح و نوع تقاضاهاى سیاسى افراد و گروههاى یک جامعه مؤثر است، ممکن است افراد جامعه را مشارکت جو ( Participant )، فعّال یا منفعل ، پیرو ( Subject )، اقتدارگرا ، دموکرات ، مستبد ، قومیت گرا ، وفاق گرا ( consensual ) و یا منازعه گرا ( conflictual ) بار آورد، بنابر این به سه نوع یاد شده قابل تقسیم است.
رهبر معظم انقلاب اسلامى حضرت آیت الله خامنه اى در موارد متعددى از فرهنگ سیاسى سخن گفته اند، اهمیت فرهنگ سیاسى، انواع فرهنگ سیاسى، ویژگى هاى فرهنگ هاى سیاسى مختلف، تفاوت فرهنگ سیاسى اسلامى با فرهنگ سیاسى استبدادى و غربى و نقش انقلاب اسلامى در فرهنگ سیاسى ایران و مسلمانان از مباحث ایشان است از جمله در اشاره به مسائل فرهنگ سیاسى مى فرمایند:
ادب زمامداران، اخلاق زمامدارى در کشور ما، یکى از مسائل فرهنگ سیاسى این است.
در جاى دیگر سلطه فرهنگى را به عنوان مسأله فرهنگ سیاسى طرح مى کنند و درباره فرهنگ سیاسى امروز جهان مى فرمایند:
فرهنگ سیاسى امروز عالم، فرهنگ قدرت گرایى و قدرت طلبى است.
همچنین از ولایت، کرامت بخشى به مردم، مردم سالارى دینى، نفى حاکمیت زور و سلطه، آزادى و آزادگى به عنوان مبانى فرهنگ سیاسى در نظام جمهورى اسلامى ایران یاد مى کنند. معظم له حتى پیشنهاد تشکیل سمینار مستقلى درباره فرهنگ سیاسى اسلامى ایران براى تبیین نکات برجسته آن ارائه مى دهند.
با الهام از سخنان آیت الله خامنه اى، فرهنگ سیاسى را مجموعه «دستاوردهاى ذهنى نسبتاً پایدار و تجلّى عینى آنها در حوزه سیاست» تعریف مى کنیم که در عقاید، ارزش ها، ادبیات، اخلاق، دانش، سنت ها، آداب، هنر، احساسات و گرایش هاى سیاسى یک فرد، گروه و یا ملت ریشه دارد.
رهبر معظم انقلاب اسلامى از یک سو ویژگیهاى فرهنگ سیاسى مثبت و مطلوب و از سوى دیگر ویژگیهاى فرهنگ سیاسى منفى را به شرح زیر یادآور مى شوند:

الف: ویژگیهاى فرهنگ سیاسى مثبت :

ایمان به خدا، خضوع در مقابل حق، حق شناسى، ادب حاکمان و اخلاق زمامداران، استقلال، نه شرقى نه غربى بودن، حاکمیت پرهیزگاران، ولایت محورى، مردم سالارى دینى، کرامت بخشى به مردم، عدالت و آزادى، احیاى ارزش ها، اصول گرایى و آرمان خواهى، اعتماد به نفس، وجدان کارى، قانون گرایى، مسئولیت پذیرى و پاسخگویى امانت دارى، نظارت و فرصت شناسى.

ب: ویژگیهاى فرهنگ سیاسى منفى :

قدرت گرایى، قدرت طلبى، حزب بازى، شخصیت سازى کاذب، سلطه طلبى، بى اعتنایى به مردم، امتیازطلبى طبقه حاکم، پذیرش نظام جهانى سلطه، حاکمیت زور و اقتدار، اسارت و عبودت انسان ها، استبداد و انحصارطلبى، بى اعتنایى به شخصیت زن، فساد سیاسى، مادى گرایى و نفى معنویت، دشمنى با ارزش ها و فضایل انسانى، جدایى دین و اخلاق و معنویت از سیاست.